10- Astoa eta zerria
Egun guziez, Eihalarren gaindi, asto bat zabilan beti kargatia, akitia, mehatia eta leherrina. Haren ondotik bere nausia ari zen makil ukaldika.
— «Arri astoa! Ernatuko hiza, debrien asto-pulloa!» (1)
Egun guziez ere, zerri gizen bat, ase ta lo zagon, bide bazterreko errekan bere tripa handia lohian zabaldurik. Begi bat doi-doia idekiz, asto gaixo hua ikusi zien ibiltzen ttaka-ttaka, buria apalduz eta alimaleko zama bat bizkarrian. Ordian erran zakon, irri maltzur batekin:
— «To, untsa nahia hiz hola izaitiaz. Hor hago beti lanian, kasik jan gabe, eta nausia beti zanpaka hire gihiletik. Ezduka uzten ahal bizi molde tzar hori? So izak, zoin untsa nizan, jeusik ez egiten eta tripa beti betia. Etxekanderiak emaiten datak nahi dutan bezanbat arto, ezkur, gaztain eta hemengo janari hoberenak. Zer irabazten duk hola ibiliz, zinezko astoa?»
Astoa, bere beharri luziak apalduz, gogoetan zagon. Azkenian, hola mintzatu zen, makil ukaldi baten ondotik:
— «Hik, zernahi erranik ere, nahiago diat ene izaitia hiria bano. Sarri kakoletak ezkaratzian utzirik, ibiliko nuk nahi dutan lekian: pentzetan edo larretan. Astelehenetan aldiz, joaiten nuk Donibane-Garaziko merkaturat etxekandere gaztiarekin. Han, zer kalapitak eta zer irriak egiten dituztan beste asto guziekin! Maiatzaren lehenian iganen nuk borturat, hemengo artalde zonbaitekin, ”Manez arzaina” gidari. Zer eztitasuna hango mendietan! Zer atsegina gain hartan hemengo kezketarik urrun. Habil ene bidetik gaizo urde lohiz betia! Azken agur baten ordez, horra hiretzat, asto baten zuhur-hitz hau:
Sobera gantzadun balinbahiz ageri,
kasumak barruraren biharamunari» (2)
(1) Garaziko etxe anitzetan, «Pullo» zuten astoaren izen-goitia.
(2) Lehengo ohiduren arabera, gure herritarrek, xerri gizena hil nahi zuten bezperan, uzten zuten egun oso bat janaririk gabe.
11- Donibaneko merkatian Garazin
Astelehen batez, goizian goizik. Ezterenzubiko Eñaut bazoan Donibane-Garaziko merkaturat xerri batzuekin, noiz eta ere Eihalarreko Pettanek oihu egin baitzakon bide bazterretik:
— «Heldu hiza Eñaut? Eta zonbat heldu zizte?»
Eñautek berehala:
— «To, egia erteko, batere ez dakiat, zeren eta etxetik ateratzian, auzoek emaiten baitauzkute bat edo biga saltzeko. Eta hi bezelako batekin, ene ustez, bost izanen gituk!»
Beste astelehen batez, gure Eñaut ari zen merkaturat, nafar-asto eder baten gainian. Pettanek, irriz karkailian, erran zakon:
— «Hori ahatik Eñaut, hi bano handiagoa atxeman duk naski!»
Eta Eñautek:
— «Hala atxeman diat ba, bana ez hi bezan handia!»
Donibaneko merkaturat etorri orduko, astoa hasi zen jauzika eta zalapartaka, beharbada uli gaxto batek ipurdia xixtatzen baitzakon. Hortan, kaskoin baxera saltzale baten untziak oro porroskatu zitien: azitak, basoak, goporrak, pegarrak eta pizuntziak ere, izigarriko kalapitan. Astoa putarka, Eñaut oihuka, kaskoina garrasiaka... Azkenian, erranak erranik, ertekoak erteko, denak gelditu ziren. Ba, bana, Eñautek jeusik ez pagatu nahi saltzale gaizoari!
Hantik landa, Donapaleuko auzitegian biak agertu ziren, eta han Eñautek erran zakon jaun jujiari:
— «Errazu jauna, zure barkamendiarekin, ezar dezagun: ni ulia eta zu astoa. Nik xixtatzen eta zuk baxera hausten. Nor litake hobendun?»
Jaun jujiak omen, ez du ohono ihardetsi.
12- Nafar-astoen berri
Xuberotarrek, beste Euskaldunak deitzen dituzte «Manexak». Eta lehen, nunbait aurkitzen zirelarik delako «Manex» batekin, elgar trufatzen ziren. Behin batez, Donapaleuko feiriaren ondotik, Xuberoko xamar labur bat pipatzen ari zen goxoki hango zubiaren gainian. Ixtant baten burian, agertzen zako Garaztar xamar luze bat.
«Agur!…» eta gero artzen dira eleketa, Xuberotarrak galdeginik nungoa zen, eta bestiak Eihalartarra zela.
— «Zernahi asto badituzie omen, Eihalarren. Zertako hanbeste?» galdegiten du Xuberotarrak. Garaztarrak ordian:
— «Biziki lan baliosak egiten dauzkigute gure mendietan, eta bereziki ”Nafar-asto” deitzen ditugun horiek, mandoak bezan azkarrak direlakotz. Hala nola, astelehen guziek etxekanderiak joaiten dira, astoz, Donibane-Garaziko merkaturat beren oilasko, arroltze, gasna edo baratzekerien saltzerat. Gure mutikoek frangotan saltzen dute astotara bat egur Donibane karriketeko etxetan. Udan aldiz, igortzen ditugu asto horiek herriko artaldekin borturat, eta menditik jeusten dira noiztenka gasnez edo ardi ungarriez kargatiak».
Hortan, Xuberotarrak, alegia xehetasun gehiago jakin nahiz:
— «Bana, asto horiek, etxian behar dituzielarik, nola biltzen dituzie mendietan balinbadira?»
Gure Garaztarrak berehala:
— «Aski dugu Eihalarretik huxtu bat egitia, eta arte labur baten burian, gure astoak heldu dira, tirahala lasterka mendiari beiti».
Xuberotarrak harritia:
— «Ba ote? Beraz zien huxtu hori biziki urrun heltzen da. Nahi nuke segurki intzun holako huxtu bat».
Garaztarrak ez jakinik xuxenki zer egin, hats handi hartzen du eta indarka hasten... Bana uste gabian botatzen du izigarriko uzker bat!
Eta Xuberotarrak, irriz karkailan:
— «Zer? Hola huxtuz ari baizizte Eihalarren?»
Garaztarrak, ezti eztia:
— «Ba, gizona, asto bat zu bezan urbil dugularik?»
13- Zantzin mentsa elizan
Lehengo Euskal Herrian, jende mentsak etzituzten beti igortzen erhotegietarat. Baziren hola mutiko edo nexkato gaizo batzu, herritarrekin bizi zirenak gustian. Bai eta ere lanian ari ziren etxetan, ahal bezan untsa. Merkatietan, bestetan edo elizan ere agertzen ziren, eta jendiak jostatzen heiekilan. Egia erteko, artetan, ateraldi edo zirto irri egingarriak botatzen zituzten, mentsak izanikan ere. Hola sortu zen beharbada kondaira bitxi hau.
Pazkoko igande batez, Orbaizetako Zantzin mentsa joan zen elizarat, bere gazte lagunekin, mezaren intzuteko galerien kasko-kaskoan, ixil-ixila, amak erran bezala. Ebanjelioaren ondotik, jaun apezak hasi zien bere predikia, aipatuz nola jo, zauritu eta hil arazi zuten Jesu-Krixto maitia. Beraz, ari zen kartsuki, urte guziez bezala, xehetasunak emanez:
— «Orthutsik badoa, Jesu-Krixto, mendiari goiti, alimaleko kurutze pizu bat bizkarrian, akitia, ahuldia, odolez eta izerdiz bustia. Erortzen delarik, zanpatzen dute!»
Betiereko ele horiek intzun orduko, gure Zantzin mentsa jeikitzen da bere lagunen artetik, oihuka erranez:
— «Ederki!»
Jaun Erretorak, bere predikia segituz:
— «Xuti arazten dute Jesu-Krixto ostikoka, makil ukaldika».
Eta Zantzin mentsak ohono:
— «Ederki! Hola hobeki!»
Jaun Erretorak berriz:
— «Kurutziaren gainian itzatzen dute, eta azkenian, sispa ukaldi batez bihotza zilatzen dakote»...
Zantzin mentsak debriak hartia:
— «Ederki koño!... Untsa merexi ditu araiz zigor eta gaztigoak Jesus horrek, urte guziez, Pazkoko denboran gauza bera gertatzen baitzako... Dagola etxian eta ez dute hilen!»
Hortan, gazte lagunak irriz utzirik, Zantzin mentsa hasarre gorrian, joan zen kanporat eskalerreri beiti, sekulako azantzetan.
Orbaizetako burdinolak
14- Akurako bertza
Lehengo ofizialen artian, bertzkinek bazuten errekesta handia, zeren eta etxe guzietan baliatzen baitziren bertzak sukaldeko lanen egiteko, eta bereziki zerri hiltze sasoinian. Ahatik, ez zuten, usu, jenderi, bertz berririk saltzen, bana antolatzen zituzten polliki, untzi zaharrak zilatzen zirelarik. Aldiz, jende behardunek, sos asko etzutelakotz holako untzi baten erosteko, aski zuten galdegitia bertz bat ofiziale horri. Hunek untzia prestatzen zien diru poxi baten kontra, lanak bururatu artio. Ohidura zahar horren gatik, untzi hori deitzen zuten: «akurako bertza».
Behin batez, Donibane-Garaziko bertzkinak akuratu zien bertz bat buhame gaizo bati. Bana hunek, egunak jin, egunak joan, jeusik etzien pagatu eta bertza ez itzuli. Azkenian, gure bertzkina samurtu zen, eta gizon hua jankitu Donapaleuko auzitegiaren aintzinian. Han, buhamiak, besoa altxatuz, zin egin zien, etziela ezagutzen bertzkin hori, eta sekulan ikusi ere! Jaun jujiak beraz, frogarik gabe ezin jakinez nun zen egia, utzi zien buhamia libro.
Auzitegitik ateratzian ahatik, gaizo bertzkinak oihu egin zakon buhamiari:
— «Hik, aldi huntan segurik, galdu duk zerua!...»
Ordian bestiak, irriz:
— «Bai, eta hik bertza!»
Donibane Garazin, 1890, 12 x 17 zent. (Pedro Garmendia)
